Nadużywanie alkoholu, przemoc, zaniedbywanie obowiązku szkolnego czy alimentów – rodzic może sprawić, że dobro dziecka jest zagrożone na wiele sposobów. Żeby chronić najmłodszych przed negatywnym wpływem matki czy ojca na ich życie, sąd może nakazać ograniczenie władzy rodzicielskiej bądź pozbawienie praw rodzicielskich. Wyjaśniamy, na czym polega każda z tych sytuacji.
Ograniczenie władzy rodzicielskiej, czyli czego? Czym jest władza rodzicielska?
Co to znaczy, że sąd ograniczył rodzicowi zakres praw rodzicielskich lub całkowicie odebrał możliwość wykonywania władzy rodzicielskiej? Żeby to zrozumieć, trzeba najpierw poznać jej definicję. Władza rodzicielska to zbiór praw i obowiązków, które rodzice nabywają w momencie narodzin dziecka. Co ważne, gdy mówi się o tym, że doszło do ograniczenia czy pozbawienia władzy rodzicielskiej, zawsze chodzi o prawa rodzicielskie – obowiązki pozostają bez zmian.
Jakie prawa i obowiązki dotyczą rodziców? Przede wszystkim zarówno matka, jak i ojciec mają prawo, a zarazem obowiązek wykonywania pieczy nad swoją pociechą i nad jej majątkiem. Mogą wychowywać dziecko zgodnie ze swoją wolą, o ile nie wykracza ona poza ramy jego godności, sumienia, poziomu dojrzałości i praw. Mogą kształtować jego światopogląd zgodnie z własnymi przekonaniami. Poza tym sposób wykonywania władzy rodzicielskiej musi uwzględniać nie tylko dobro potomka, ale także interes społeczny.
Przykładowe prawa rodziców obejmują decydowanie o tym, do jakiej szkoły pójdzie dziecko, jak będzie leczone, czym będzie się zajmować na co dzień, gdzie będzie mieszkać i jeździć na wakacje. Oprócz tego matka i ojciec mają prawo wglądu do dokumentacji medycznej i uzyskania informacji o potomku, który znajdzie się w szpitalu. Są też jego przedstawicielami ustawowymi, czyli reprezentują je np. w postępowaniu sądowym. Te wszystkie uprawnienia mogą stracić właśnie przez odebranie lub ograniczenie praw rodzicielskich.
Jak prawa rodzicielskie wyglądają z perspektywy dziecka? Jeśli najmłodszy pozostaje pod władzą rodzicielską, powinien okazywać rodzicom posłuszeństwo. Niemniej, może samodzielnie podejmować niektóre decyzje i składać oświadczenia woli – o ile pozwala na to jego stopień dojrzałości.
Prawa rodzicielskie ojca – czym różnią się od władzy rodzicielskiej matki?
Władza rodzicielska matki i ojca obejmuje taki sam zakres praw i obowiązków. Jeśli matka dziecka ma męża, to ich władza rodzicielska powstaje wraz z momentem przyjścia potomka na świat. Jeśli natomiast rodzice nie są małżeństwem, ojciec nabywa obowiązki i prawa rodzicielskie, dopiero gdy dojdzie do ustalenia ojcostwa. Można je przeprowadzić już w trakcie ciąży, żeby po porodzie nie martwić się formalnościami.
W temacie odebrania lub ograniczenia praw rodzicielskich padają często pytania: Kiedy ojciec może odebrać dziecko matce? Czy matka ma prawo nie dać dziecka ojcu? Prawda jest jednak taka, że decyzja sądu o ograniczeniu lub pozbawieniu władzy rodzicielskiej nie będzie oparta na płci rodzica, tylko na tym, jakie są jego metody wychowania dziecka.
Czym jest pozbawienie władzy rodzicielskiej?
Czym różni się odebranie praw rodzicielskich matce lub ojcu od ograniczenia władzy rodzicielskiej? Pierwsza opcja jest najsurowszym wymiarem kary dla rodzica, jeśli dobro dziecka jest zagrożone. Dla sądu to ostateczność, lecz czasem zachowanie rodzica nie pozostawia mu wyboru. Zdarza się, że na początku zostanie zasądzone ograniczenie władzy rodzicielskiej ojcu lub matce, a dopiero potem – gdy sytuacja się pogorszy – rodzic całkowicie traci prawa do pociechy.
Pozbawienie praw rodzicielskich oznacza, że rodzic nie ma już żadnego prawnie uwarunkowanego wpływu na wychowanie dziecka. Nie może decydować o żadnych związanych z nim kwestiach, ani kształtować światopoglądu dziecka. Poza tym nie ma np. dostępu do informacji, gdy jego córka czy syn znajdą się w szpitalu. Nie ma też prawa do zarządzania majątkiem dziecka i nie może go reprezentować przed sądem.
Ograniczenie praw rodzicielskich
Zamiast całkowicie odebrać wszystkie prawa rodzicielskie sąd może też ograniczyć władzę rodzicielską. Ograniczenie oznacza, że władza rodzicielska nie może być dłużej wykonywana w pełnym wymiarze. Sąd musi dokładnie określić, na jakie aspekty życia potomka rodzic nadal może mieć wpływ, a o czym już nie będzie miał prawa decydować. Ograniczenie praw rodzicielskich może dotyczyć jednego lub obydwu rodziców, a co więcej – sąd może rozpocząć takie postępowanie z urzędu.
Jak wspomnieliśmy, pozbawienie praw rodzicielskich jednego lub obojga rodziców jest dla sądu ostatecznością, zawsze podyktowaną dobrem dziecka. Ograniczenie władzy rodzicielskiej jest łagodniejszą alternatywą, jednak w praktyce taki rodzic i tak nie ma pełnej swobody w decydowaniu o losach dziecka. Dlaczego? Załóżmy, że ograniczenie praw rodzicielskich dotyczy matki, a pociecha wychowuje się pod opieką i dachem ojca. Sąd odebrał rodzicielce możliwość decydowania w temacie miejsca pobytu i leczenia dziecka – o reszcie wyrok nie wspomina.
Czy to oznacza, że matka może mieć realny wpływ na edukację syna lub córki? Ograniczenie praw rodzicielskich sprawia, że i tak każda decyzja dotycząca dziecka musi „przejść przez ręce” rodzica, który ma pełnię władzy rodzicielskiej, czyli w naszym przykładzie – ojca.
Tymczasowe odebranie praw rodzicielskich ojcu lub matce
Czy pozbawienie bądź ograniczenie praw rodzicielskich to nieodwracalny wyrok dla rodzica? Niekoniecznie – sąd może zdecydować o tymczasowym zmniejszeniu zakresu uprawnień matki lub ojca dziecka. Kiedy argumenty do ograniczenia praw rodzicielskich znikną, rodzic może się starać o przywrócenie mu pełni władzy rodzicielskiej.
Wniosek jest więc taki, że nie warto się poddawać – rodzic, któremu ograniczono lub odebrano władzę rodzicielską, może zmienić swoje zachowanie i walczyć o prawo do uczestniczenia w wychowaniu dziecka. Żeby to się udało, potrzebna jest jednak pomoc adwokata.
Pozbawienie praw rodzicielskich a alimenty, spadek i kontakty z dzieckiem
1. Alimenty
Sąd może odebrać bądź ograniczyć prawa rodzicielskie ojcu lub matce, ale nie oznacza to zwolnienia z obowiązków rodzicielskich. Rodzic nadal ma obowiązek alimentacyjny, czyli musi dokładać się do utrzymywania swojego dziecka, nawet jeśli zasądzono pozbawienie władzy rodzicielskiej.
2. Dziedziczenie
Ograniczenie praw rodzicielskich oraz pozbawienie władzy rodzicielskiej odbiera rodzicowi możliwość dziedziczenia po swoim dziecku. Z kolei z perspektywy pociechy nic się nie zmienia – nadal ma prawo do spadku po śmierci rodzica, któremu ograniczono lub odebrano prawa rodzicielskie.
3. Kontakty z dzieckiem
Ani ograniczenie praw rodzicielskich, ani pozbawienie władzy rodzicielskiej jednego lub obojga rodziców nie wpływają bezpośrednio na kontakty z dzieckiem. Jeśli sąd nie zabroni ojcu spotykania się z pociechą, a matka, która zachowa pełnię władzy rodzicielskiej, na to pozwoli, to ojciec ma prawo do kontaktu z dzieckiem.
Jeśli jednak sąd albo drugi rodzic zabroni utrzymywania kontaktów z dzieckiem, to do spotkań nie powinno dochodzić.
Przyczyny ograniczenia praw rodzicielskich
Dlaczego zasądza się ograniczenie władzy rodzicielskiej matce czy odebranie praw rodzicielskich ojcu? Powody dzielą się na trzy kategorie:
1. Przeszkoda w wykonywaniu władzy rodzicielskiej
Przykłady sytuacji, w których sąd może zastosować ograniczenie praw rodzicielskich, a nawet pozbawienie władzy rodzicielskiej z powodu trwałej przeszkody, to poważna choroba, np. psychiczna, pobyt rodzica w więzieniu, wyjazd za granicę, któremu towarzyszy zerwanie kontaktów z dzieckiem, zaginięcie rodzica itp. To, czy dana okoliczność lub zachowanie rodzica stanowi podstawę do ingerowania we władzę rodzicielską, ocenia sąd podczas postępowania dowodowego.
2. Zaniedbywanie obowiązków rodzicielskich
Odebranie władzy rodzicielskiej może być skutkiem zaniedbań jednego lub obojga rodziców w kwestiach wychowawczych. Do ograniczenia lub pozbawienia praw rodzicielskich może dojść np. przez porzucenie dziecka, nadużywanie alkoholu, niepłacenie alimentów, brak zainteresowania dzieckiem, niedopilnowanie chodzenia do szkoły.
3. Nadużywanie władzy rodzicielskiej
Kiedy rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej, interwencja sądu jest często kluczowa dla zdrowia i bezpieczeństwa pociechy. Mowa o takich nadużyciach jak różne formy agresji, stosowanie przemocy fizycznej i psychicznej, zmuszanie dziecka do ciężkiej pracy, żebrania czy przestępstwa, demoralizacja pociechy, wykorzystywanie seksualne.
Niezawinione i zawinione ograniczenie praw rodzicielskich
Jeśli zachowanie rodzica stanowi zagrożenie dobra dziecka lub jego bezpieczeństwa czy zdrowia, to mowa o zawinionym ograniczeniu władzy rodzicielskiej. Może się jednak zdarzyć, że odebranie lub ograniczenie władzy rodzicielskiej ma zupełnie inne podłoże. Załóżmy, że rodzice się rozwodzą. Z dzieckiem zostaje matka, a ojciec wyjeżdża za granicę. Mimo że udaje mu się w jakimś stopniu utrzymywać relację z synem, to nie porozumiewa się z matką dziecka w tematach związanych z wychowaniem pociechy.
W takiej sytuacji matka może złożyć wniosek o ograniczenie władzy rodzicielskiej, żeby móc bezproblemowo i szybko podejmować decyzje istotne dla dziecka, dotyczące np. jego leczenia czy miejsca pobytu. Wtedy sąd może nałożyć na ojca niezawinione ograniczenie praw rodzicielskich i ułatwić matce wychowywanie pociechy.
Pozbawienie praw rodzicielskich, ograniczenie władzy rodzicielskiej – nadzór kuratora, dom dziecka
Gdy dojdzie do ograniczenia władzy rodzicielskiej bądź pozbawienia praw rodzicielskich, rodzic nie ma wpływu (lub ma bardzo mały) na wychowanie pociechy. Oprócz tego sąd może wprowadzić jeszcze dodatkowe środki chroniące dobro dziecka, a mianowicie umieścić je w rodzinie zastępczej, domu dziecka, szkole z internatem czy innej placówce wychowawczej.
Sąd może również nakazać rodzicom skorzystanie z terapii albo nałożyć na nich nadzór kuratora sądowego bądź sądu opiekuńczego. Jeśli przykładowo władza rodzicielska została ograniczona u obojgu rodziców, to decyzje dotyczące dziecka będą podejmowane za zgodą sądu.
Wniosek o pozbawienie praw rodzicielskich
Wniosek o odebranie praw rodzicielskich lub wniosek o ograniczenie władzy rodzicielskiej może napisać każdy. Pierwszy na myśl przychodzi oczywiście jeden z rodziców, ale zdarza się, że interweniuje inny członek rodziny lub po prostu osoba ze środowiska dziecka, nauczyciel, członek opieki społecznej itp. Postępowanie może się również rozpocząć z urzędu.
We wniosku muszą znajdować się dane uczestników postępowania (rodziców, dziecka i wnioskodawcy), oznaczenie sądu rejonowego, data i miejscowość. Dalej wnioskodawca przedstawia swoje żądanie, czyli pozbawienie władzy rodzicielskiej bądź ograniczenie praw rodzicielskich ojcu, matce lub obojgu rodzicom. Będzie musiał je również uzasadnić, czyli napisać we wniosku, w jaki sposób dobro dziecka jest zagrożone i przytoczyć dowody na poparcie swoich twierdzeń. Wskazuje również świadków mających cenne informacje w sprawie, np. innych członków rodziny dziecka i osoby z jego otoczenia. Oprócz dowodów w skład załączników wchodzą akty urodzenia małoletnich dzieci lub dziecka.
Jakie dowody na ograniczenie praw rodzicielskich – rozprawa sądowa
Wniosek o pozbawienie lub ograniczenie władzy rodzicielskiej inicjuje postępowanie w sądzie rejonowym. Sąd będzie przesłuchiwał rodziców, ale nie mniej ważne są zeznania świadków. Jeśli jesteś rodzicem, który walczy o uzyskanie pełni władzy nad pociechą albo wręcz przeciwnie – musi bronić się przed odebraniem mu prawa do wychowywania dziecka, to będziesz potrzebować pomocy adwokata. Samodzielne przygotowanie linii ataku lub obrony często kończy się fiaskiem.
Zeznania świadków to jedno, ale warto zgromadzić również inne dowody, np. dokumenty medyczne, jeśli dziecko doświadcza przemocy, fotografie, nagrania, wydruki rozmów z komunikatorów, które potwierdzą, że bezpieczeństwo lub dobro dziecka jest z winy rodzica zagrożone. Ponadto jako dowód w sprawie sąd może wykorzystać stanowisko Opiniodawczego Zespołu Specjalistów Sądowych. W jego skład wchodzą psycholodzy i psychiatrzy, którzy badają, jakie relacje łączą dziecko z rodzicami.
Czy dziecko może być przesłuchane podczas sprawy o odebranie lub ograniczenie praw rodzicielskich? Sąd może porozmawiać z najmłodszym, jeśli pozwala na to jego dojrzałość i kondycja psychofizyczna. „Przesłuchanie” nie odbędzie się jednak na sali rozpraw, bo mogłoby przysporzyć dziecku za dużo stresu.
FAQ:
Kodeks rodzinny i opiekuńczy wspomina, że władza rodzicielska obejmuje w szczególności obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz do wychowania dziecka z poszanowaniem jego godności i praw (Art. 95.).
To zależy od ilości dowodów w sprawie, liczby świadków i stanowisk uczestników postępowania. Jeśli przykładowo matka dąży do ograniczenia praw rodzicielskich ojcu dziecka, a ojciec ma wiele argumentów na swoją obronę, postępowanie może być bardzo czasochłonne.
Sąd wprowadza pozbawienie władzy rodzicielskiej albo jej ograniczenie, kiedy rodzic zagraża dobru, bezpieczeństwu czy zdrowiu dziecka. Powody obejmują zaniedbanie obowiązków rodzicielskich (np. brak zainteresowania dzieckiem, alkohol), nadużywanie władzy rodzicielskiej (np. przemoc, wychowywanie dziecka we wrogości do drugiego rodzica), trwałe przeszkody w wykonywaniu władzy rodzicielskiej (np. choroba, więzienie).
Rodzic, którego pozbawiono władzy rodzicielskiej, nie ma zgodnie z prawem wpływu na wychowanie dziecka. Nie może decydować o edukacji, leczeniu, zajęciach czy miejscu zamieszkania dziecka. Nie ma też prawa do dysponowania jego majątkiem, ani do dziedziczenia po nim. Może jednak utrzymywać z synem czy córką kontakt, o ile drugi rodzic lub sąd się na to zgodzi.
Treść orzeczenia sądu podaje, jakie prawa względem dziecka rodzic zachowuje, a jakich już nie ma. W praktyce jednak i tak musi konsultować wszystko z drugim rodzicem, który zachował pełnię władzy rodzicielskiej.
