Aby dokonać odpowiedzi na pytanie kiedy i w jaki sposób najlepiej dokonywać potrącenia, w pierwszej kolejności należy odpowiedzieć na pytanie czym ono jest. Otóż potrącenie jest instytucją prawa cywilnego mającą istotne znaczenie w obrocie. Skorzystanie z mechanizmu potrącenia daje efekt podobny do spełnienia dwóch świadczeń przez każdą ze stron umowy, z tym skutkiem, że wierzytelności wzajemnie się umarzają do wysokości wierzytelności niższej.
Zgodnie z treścią art. 498§ 1 k.c., gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony, jeżeli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym.
Jak działa potrącenie wierzytelności w praktyce?
Załóżmy, że osoba A jest wierzycielem osoby B, wobec którego ma wierzytelność opierającą na kwotę 1 000,00 zł. Z Kolei osoba B, w stosunku do A ma również wierzytelność, której wysokość wynosi 3 000,00 zł. W takiej sytuacji każdy z tych dwóch podmiotów może dokonać potrącenia wierzytelności, wobec drugiej strony stosunku prawnego, jeżeli ich wierzytelności są wymagalne. Na skutek prawidłowego złożenia oświadczenia o potrąceniu, wierzytelność osoby A wygaśnie, natomiast osoba B będzie mogła dochodzić roszczeń od dłużnika w kwocie wynoszącej 2 000 zł. W ten sposób widać, jak wygląda wzajemne umorzenie wierzytelności do wysokości wierzytelności niższej. Każda ze stron po dokonaniu potrącenia może żądać wydania dokumentów stwierdzających wykonanie zobowiązania. Efektem potrącenia będzie również wygaśnięcie wszelkich praw związanych z wierzytelnością m.in. zastawu, hipoteki, czy poręczenia.
Potrącenie ustawowe a potrącenie umowne
Potrącenie ustawowe zostało uregulowane przez ustawodawcę w art. 498 k.c. i dochodzi do niego na skutek oświadczenia jednej ze stron po spełnieniu powyższej wskazanych przesłanek. Potrącenie umowne ma miejsce w przypadku, gdy strony dojdą do porozumienia co do zasad i możliwości dokonywania potrącenia wierzytelności przyszłych. W doktrynie prawa cywilnego przyjmuje się, że można ustalić inne warunki, w których będzie dochodzić do potrącenia np. przy wierzytelnościach przyszłych, bądź wierzytelnościach dotyczyć rzeczy różnej jakości tego samego gatunku. Strony mogą się umówić z jaką datą będą dokonywać potrącenia, czy będzie działało ono wstecz, a także czy może dochodzić do potrącenia wierzytelności przedawnionych. Strony mogą dowolnie ustalać warunki przedawnienia zgodnie z istniejącą w obrocie zasadą swobody umów.
Funkcje potrącenia wierzytelności
Przede wszystkim potrącenie spełnia funkcję zapłaty. Żadna ze stron realnie nie uzyskuje przysporzenia, ale obydwie strony zostają jednocześnie zwolnione z długu. Spełnia jednocześnie funkcje egzekucyjną, bowiem potrącający ma ten sam skutek jak gdyby doszło do wykonania zobowiązania. Ostatnią funkcją potrącenia jest funkcja gwarancyjna. W sytuacji kiedy spełnione są przesłanki do jego zastosowania, wierzyciel ma pewność uzyskania zaspokojenia roszczenia. Powyższe trzy funkcje potwierdziło orzecznictwo m.in. Sąd Apelacyjny w Warszawie I Wydział Cywilny w wyroku z dnia 12 września 2013 r., w sprawie o sygn. akt I ACa 415/13.
Na czym polega wzajemność wierzytelności?
Potrącenie jest możliwe w sytuacji gdy obydwie strony są w stosunku do siebie jednocześnie wierzycielem i dłużnikiem. Wierzytelności mogą wynikać z zupełnie odmiennych stosunków prawnych. Tytuły prawne wierzytelności z punktu widzenia możliwości zastosowania tej instytucji są bez znaczenia. Gdy dojdzie do cesji wierzytelności dłużnik może zgłosić nabywcy wszystkie zarzuty, które miał w chwili powzięcia wiadomości o przelewie.
Wymagalność i zaskarżalność wierzytelności
Jeżeli wierzyciel może dochodzić spełnienia świadczenia przez dłużnika, to wówczas mamy do czynienia z wymagalnością roszczenia. W doktrynie powszechnie przyjęto, że wystarczy aby wymagalna była jedynie wierzytelność osoby, która składa oświadczenie o potrąceniu. Obydwie wierzytelności muszą za to zaskarżalne. Oznacza to, że istnieje wobec nich możliwość dochodzenia przed sądem, bądź innym organem uprawnionym do rozpoznawania sporów. Do potrącenia ustawowego nie będą nadawać się zatem wierzytelności przedawnione, naturalne, czy te których wierzyciel się już zrzekł.Co do zasady przepisów o potrąceniu uregulowanych w kodeksie cywilnym nie będziemy stosować do należności publicznoprawnych.
Jak dokonać skutecznego potrącenia wierzytelności?
Potrącenie dokonuje się przez samo oświadczenie złożone drugiej stronie. Oświadczenie to będzie skuteczne, jeżeli spełnione są wszystkie przesłanki umożlwiające skorzystanie z tej instytucji. Oświadczenie woli ma charakter jednostronny, prawokształtujący i konstytutywny, wobec czego stosujemy do niego przepisy o wadach oświadczenia woli. Potrącenie jest czynnością rozporządzającą i przysparzającą. Skutek złożonego oświadczenie powstaje niezależnie od woli, czy zgody drugiej strony. Skutek w postaci wzajemnego umorzenia wierzytelności powstaje z chwilą dotarcia do adresata w taki sposób, że ten mógł zapoznać się z jego treścią. Wątpliwe jest czy odwołanie złożonego oświadczenia jest możliwe, szczególnie w sytuacjach, gdy nie godzi się na to druga strona. Z uwagi na powstałe skutki w postaci umorzenia, wydaje się że odwołanie skutecznie złożonego oświadczenia jest co do zasady niemożliwe.
Forma oświadczenia poza sporem sądowym
Oświadczenie, które nie jest składane w toku sporu sądowego może zostać złożone ustnie, przepisy pozostawiają swobodę co do formy, jednak mając na uwadze ewentualne problemy dowodowe warto składać je w formie pisemnej, bądź utrwalonej na trwałym nośniku danych. Jak wskazano w doktrynie oświadczenie o potraceniu nie może zostać złożone pod warunkiem, z zastrzeżeniem terminu, bądź w formie ewentualnej.
Moc wsteczna potrącenia wierzytelności
Oświadczenie woli o potrąceniu ma moc wsteczną od momentu, w którym stało się możliwe. Złożone oświadczenie eliminuje skutki wynikające z opóźnienia, bądź zwłoki w wykonaniu zobowiązania. Umorzenie wierzytelności następuje zatem w pierwszej możliwej chwili gdy było to możliwe, mając na uwadze fakt, że muszą istnieć przesłanki umożliwiające jego dokonanie.
Jakie wierzytelności nie mogą być potrącone?
Nie mogą być umorzone przez potrącenie:
- wierzytelności nie ulegające zajęciu – chodzi o takie wierzytelności, które w toku egzekucji nie może zając komornik np. świadczenia z pomocy społecznej,
- wierzytelności dostarczenie środków utrzymania – przede wszystkim chodzi o alimenty oraz renty,
- wierzytelności wynikające z czynów niedozwolonych – mowa tu o różnego rodzaju odszkodowaniach z tytułu wyrządzonej szkody,
- wierzytelności, co do których potrącenie jest wyłączone przez przepisy szczególne – jako przykład można wskazać art. 122 § 1 zd. 2 k.p.c. Zarzut potrącenia wierzytelności w toku postępowania
Oświadczenie o potrąceniu może być złożone poza ramami postępowania sądowego, bądź też w jego toku. Ustawodawca z uwagi na praktykę polegającą na bezzasadnym zgłaszaniu zarzutów potrącenia w trakcie procesu postanowił wprowadzić regulację zarzutu potrącenia do kodeksu postępowania cywilnego. Co do zasady podstawą zarzutu potrącenia ma być tylko wierzytelność pozwanego z tego samego stosunku prawnego co wierzytelność dochodzona przez powoda. Sąd zatem w trakcie zawisłego sporu nie będzie badać innych stosunków prawnych. Wyjątkiem od tej zasady będzie sytuacja, gdy wierzytelność pozwanego będzie niesporna, bądź uprawdopodobniona dokumentów niepochodzącym wyłącznie od pozwanego.
Kiedy zgłaszać zarzut potrącenia wierzytelności?
Nowa regulacja wprowadza prekluzję, a zatem czas, do którego można zgłosić zarzut potrącenia. Momentem kluczowym dla zgłoszenia zarzutu będzie wdanie się w spór co do istoty sprawy, bądź data dwóch tygodni od momentu nadejścia wymagalności wierzytelności. Później zgłoszony zarzut będzie przez Sąd pominięty.
Forma zarzutu potrącenia
Ustawodawca wskazał również formę w jakiej ma się dokonywać podniesienie zarzutu potrącenia. Aby, Sąd w ogóle dokonał oceny złożonego oświadczenia o potrąceniu, musi być ono złożone w formie pisma procesowego, do którego stosuje się przepisy dotyczące pozwu. Chodzi o dokładnie określenie wierzytelności, których dotyczy oraz wskazanie faktów będących podstawą zarzutu. Zarzut ten może mieć charakter ewentualny, podniesiony przez stronę jako kolejny zarzut, na wypadek nieuwzględnienia zgłoszonych wcześniej twierdzeń.
Czy warto potrącać wierzytelność w sporze z pożyczkodawcą?
Zarzut potrącenia bez wątpienia jest jednym ze środków obrony pozwanego, którego uwzględnienie zmierza do oddalenia powództwa w całości lub części. Warto pamiętać, że zgłoszenie zarzutu potrącenia oznacza fe facto uznanie wierzytelności strony przeciwnej, wobec czego jeżeli kwestionujemy istnienie roszczenia wierzyciela nie zawsze w interesie dłużnika jest podnoszenie tego zarzutu. Dodatkowo, samo podniesie zarzutu potrącenia nie oznacza, że powód uzna nasze oświadczenie za skuteczne. Powód może stać na stanowisku, że nasze roszczenie jest przedawnione, bądź niewymagalne co będzie komplikować naszą sytuację prawną. Przed podjęciem takich kroków warto przeanalizować swoją sytuację prawną z posiadającym doświadczenia w tego typu sprawach specjalistą.
