O czym warto pamiętać?
Przede wszystkim o tym, że w pewnych sytuacjach ucieczka dłużnika przed komornikiem pociąga za sobą odpowiedzialność karną. Wśród przestępstw przeciwko mieniu ustawodawca dokonał penalizacji udaremnienia lub uszczuplenia zaspokojenia wierzyciela. Kiedy będziemy mieć zatem do czynienia z przestępstwem?
Treść przepisów
Zgodnie z treścią art. 300 § 1 k.k. kto, w razie grożącej mu niewypłacalności lub upadłości, udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy, rzeczywiście lub pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
Art. 300 § 2 k.k. statuuje, iż ten kto, w celu udaremnienia wykonania orzeczenia sądu lub innego organu państwowego, udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy, rzeczywiście lub pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku zajęte lub zagrożone zajęciem, bądź usuwa znaki zajęcia, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
Podobieństwa i różnice
Obydwa czyny nie różnią się jeżeli chodzi o sposób realizacji czynności sprawczej. Inne są znamiona czynu zabronionego w których może je popełnić. Przy czynie z art. 300 § 1 k.k. chodzi o grożącą niewypłacalność bądź upadłość, z kolei w regulacji z art. 300 § 2 k.k. mowa jest o sytuacji gdy wydane bądź bliskie wydania jest orzeczenie sądu lub organu państwowego. Z czynem opisanym w art. 300 § 2 k.k. wiąże się surowsza odpowiedzialność sprawcy, który w przeciwieństwie do sytuacji z art. 300 § 1 k.k. nie musi znajdować się w niebezpieczeństwie upadłości lub niewypłacalności.
Analogia do ustawy o ochronie obrotu gospodarczego
Przepis art. 300 § 1 k.k. odpowiada treścią przestępstwu opisanemu w art. 6 § 1 ustawy z dnia 12 października 1994 r. o ochronie obrotu gospodarczego i zmianie niektórych przepisów prawa karnego. Z kolei brzmienie art. 300 § 2 k.k. jest niemalże tożsame z treścią 6 § 1 ustawy z dnia 12 października 1994 r. o ochronie obrotu gospodarczego.
Typ kwalifikowany
Przestępstwo z art. 300 § 1 k.k. posiada typ kwalifikowany uregulowany w art. 300 § 3 k.k. Znamieniem kwalifikującym jest wyrządzenie działaniem sprawcy szkody wielu wierzycielom. Warto podkreślić, że przestępstwo opisane w art. 300 § 2 k.k. nie posiada typu kwalifikowanego, pomimo iż w art. 6 § 3 ustawy o ochronie obrotu gospodarczego rozszerzona karalność obejmuje obydwa czyny uregulowane w tym przepisie.
Przedmiot ochrony
Przedmiotem ochrony przestępstw uregulowanych w art. 300 § 1 i 2 k.k. jest mienie wierzycieli. Ustawodawca zapewnia bezpieczeństwo interesów wierzycieli i chroni ich przed pozbywaniem się przez dłużników swojego majątku w sytuacji gdy grozi im upadłość lub niewypłacalność. Co więcej usankcjonowane zostały działania osób zadłużonych, które będą zmierzały do ograniczenia wykonania treści zapadłego orzeczenia sądu bądź organu państwowego. Za przedmiot ochrony wobec tego możemy także uznać prawidłowość wykonywania wyroków i postanowień sądów oraz organów administracji państwowej.
Podmiot czynu zabronionego
Obydwa czyny z art. 300 k.k. mieszczą się w kategorii przestępstw indywidualnych właściwych. Oznacza to, że aby być sprawcą przestępstwa trzeba być zobowiązanym do świadczenia na rzecz wierzyciela, czyli mówiąc innymi słowami mieć status dłużnika. Choć treść przepisu nie operuje tego typu wyrażeniem to wynika on bezpośrednio z udaremnianiem lub uszczuplaniem swojego wierzyciela. Z uwagi na treść przepisu 308 k.k. odpowiedzialność za obydwa powyżej przedstawione czyny zabronione ponosić będzie również ten kto na podstawie przepisu prawnego, decyzji właściwego organu, umowy lub faktycznego wykonywania, zajmuje się sprawami majątkowymi innej osoby prawnej, fizycznej, grupy osób lub podmiotu nie mającego osobowości prawnej. Wobec czego odpowiedzialność karną ponosić będzie m.in. pełnomocnik dłużnika, który rozdysponuje jego mieniem.
Czy dłużnik musi prowadzić działalność gospodarczą by ponosić odpowiedzialność karną?
Chociaż treść przepisów nie wskazuje na cechę dłużnika, która opisywałaby sprawcę czynu jako przedsiębiorcę, należy zwrócić uwagę, że art. 300 k.k. umiejscowiony był w części w rozdziale XXXVI zatytułowanym początkowo „przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu”. Ustawodawca na mocy nowelizacji z 2019 r. dodał do tego tytułu także sformułowanie „i interesom majątkowym w obrocie cywilnoprawnym”. Co więcej, mając na uwadze interes wierzyciela nie można osłabiać jego pozycji poprzez wyłączne zastosowanie do dłużnika prowadzącego działalność gospodarczą.
Grożąca niewypłacalność
Pamiętajmy, że na przedsiębiorcy ciąży obowiązek zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości, w przeciwieństwie do konsumenta, któremu takie przysługuje takie uprawnienie. Mimo, że konsument nie jest zobligowany do złożenia takiego wniosku, to nie znaczy, że nie może znaleźć się on w stanie grożącej niewypłacalności. To kolejny argument, który przemawia za tym, że również słabszy uczestnik życia gospodarczego może ponieść odpowiedzialność za przestępstwo opisane w art. 300 k.k.
Znamiona strony przedmiotowej
Opisane powyżej przestępstwa z art. 300 § 1 i 2 zawierają kilka znamion czasownikowych opisujących czynności sprawcze, które odnoszące się do składników majątku dłużnik: usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy, obciąża w sposób rzeczywisty lub pozorny, albo uszkadza. Powyższe wyliczenie czasowników ma charakter wyczerpujący. Konkretna czynność wymieniona w przepisie powinna się cechować tym, że udaremnia lub uszczupla zaspokojenie wierzyciela.
Jak rozumieć poszczególne znamiona?
Usuwaniem składników będzie przenoszenie rzeczy ruchomej w miejsce niedostępne, bądź też trudno dostępne dla wierzyciela. Nie jest konieczne oddane rzeczy we władanie osoby trzeciej. Pod to zachowanie z całą pewnością mieścić się będzie dokonanie przelewu na rzecz osoby trzeciej.
Ukrywanie majątku należy rozumieć jako umieszczenie rzeczy w miejscu nieznanym. Mówiąc wprost ukryciem będzie schowanie aktywów, bądź ich zatajenie przed organem prowadzących egzekucje.
Zbycie rzeczy ruchomych lub nieruchomych polega na odpłatnym rozporządzeniu mieniem Chodzi o wszelkie czynności przenoszące władztwo nad rzeczą. Odpowiedzialność karna jest przewidziana niezależnie od tego jaka jest forma i sposób zbycia a także, czy dana osoba nabędzie własność. Warto zaznaczyć, że zbycie majątku w celu spłaty wierzycieli nie będzie wypełniało znamion czynu zabronionego.
Przy darowaniu chodzi o rozporządzenie majątkiem pod tytułem darmym, czyli nieodpłatnie. Zniszczeniem będzie unicestwienie majątku bądź też taka ingerencja w przedmiot, która uniemożliwi normalne korzystanie z rzeczy, czym pozbawi ją de facto wartości materialnej. Obciążeniem jest przyjęcie na siebie przez dłużnika zobowiązania, które spowoduje utratę wartości ekonomicznej rzeczy.
Przedmiotem czynu z art. 300 § 2 k.k. będzie jedynie taki składnik majątku, który jest zajęty lub zagrożony zajęciem. Z punktu widzenia odpowiedzialności nie ma znaczenia, czy zajecie komornicze jest zasadne, jednak bezprawność zajęcia będzie wpływała na stopień winy ewentualnego sprawcy. Większość przedstawicieli doktryny prawa karnego wskazuje, że orzeczenie sądu lub innego organu państwowego w chwili popełnienia czynu nie musi być wydane. Wystarczy, by sprawca miał świadomość, że dane rozstrzygnięcie może zostać wydane, w szczególności odpowiedzialność ta będzie mieć miejsce gdy wierzyciel da dłużnikowi sygnały, że zaczął dochodzić swojego roszczenia.
Nieokreśloność pojęcia udaremnienia wykonania orzeczenia
Ustawodawca posługuje się w przepisie bardzo nieokreślonym zwrotem i przewiduje odpowiedzialność karną za udaremnienie wykonania orzeczenia. Wykonanie orzeczenia z kolei rozumienie jest jako dokonanie egzekucji z majątku dłużnika. Widzimy, że przepis wprowadza odpowiedzialność karną gdy wprawdzie wyrok zasądzający dane roszczenie nie zapadł, a ktoś kto pozbędzie się majątku będzie podlegał w dyspozycję powyższego artykułu. Pytanie, na ile wcześniej przed wydaniem rozstrzygnięcia dłużnik nie może uszczuplać swojego majątku z pokrzywdzeniem wierzyciela. Mając na uwadze realia rynkowe, wielu przedsiębiorców jest w stanie potencjalnego wydania orzeczenia, czy zatem zbycie przez nich konkretnych aktywów powinno być rozumiane jako zachowanie karalne i karygodne? Wobec czego słusznie podnosi się w piśmiennictwie, że ustawodawca redagując treść art. 300 § 2 k.k. rozciągnął odpowiedzialność karną zbyt szeroko.
Przestępstwa materialne
Obydwa czyny zabronione opisane w art. 300 k.k. należą do przestępstw skutkowych, ponieważ do postawienia zarzutów z tego przepisu konieczny jest skutek w postaci udaremnienia lub uszczuplenia zaspokojenia wierzyciela. Udaremnienie należy rozumieć jako uniemożliwienie zaspokojenia roszczeń wierzyciela, natomiast uszczuplenie będzie wówczas dojdzie choćby do częściowego uszczerbku w możliwości uzyskania od dłużnika spełnienia świadczenia. I tutaj pojawia się problem w jakiej części ma dojść do uszczuplenia, by można było mówić o przestępstwie. Z całą pewnością im wyższe będzie narażenie interesu wierzyciela, tym większy będzie stopień społecznej szkodliwości.
Grożąca niewypłacalność lub upadłość
W art. 300 § 1 k.k. ustawodawca posługuje wobec dłużnika zwrotem „w razie grożącej mu niewypłacalności bądź upadłości”. Chodzi zatem o stan kiedy dłużnik nie jest niewypłacalny, ani sąd nie wydał jeszcze postanowienia w przedmiocie ogłoszenia upadłości. Odpowiedzialność karna nie pojawi się w sytuacji gdy, pozbywanie się majątku przez dłużnika było wówczas, gdy nie istniało jeszcze ryzyko niewypłacalności bądź upadłości oraz gdy upadłość lub niewypłacalność już wystąpiła. Zakres penalizacji zachowania jest zatem określony w sposób wąski. Grożąca niewypłacalność, o której mowa w przepisie oznacza, że istnieje realne ryzyko wystąpienie stanu, w którym dłużnik utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych.
Znamiona strony podmiotowej
Przestępstwo opisane w art. 300 § 1 k.k. można popełnić tylko umyślne, zarówno w zamiarze bezpośrednim jak i ewentualnym. Przestępstwo z art. 300 § 2 k.k. można popełnić wyłącznie umyślnie w zamiarze bezpośrednim specjalnym tzw. dolus dorectus coloratus, który świadczy o wystąpieniu cięższej postaci złej woli.
Sankcja karna
Przestępstwa z art. 300 k.k. należą do kategorii występków zagrożonych karą pozbawienia wolności. Przestępstwo opisane w art. 300 § 1 k.k. objęte jest wnioskowym trybem ścigania, jeżeli pokrzywdzonym jest Skarb Państwa wówczas ściganie następuje z urzędu. Warto pamiętać, że zgodnie z art. 307 § 1 k.k. wobec sprawcy, który dobrowolnie naprawił szkodę w całości sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia.
